Letoon (grego antigo: Λητῶον), a veces latinizado como Letoum, Foi un santuario de Leto preto da antiga cidade de Xanthos en Licia. Foi un dos centros relixiosos máis importantes da rexión. O sitio está situado ao sur da aldea Kumluova no distrito de Fethiye da provincia de Antalya, Turquía. Atópase aproximadamente catro quilómetros ao sur de Xanthos ao longo do río Xanthos.
Ao Suroeste de Anatolia (hoxe Turquía) atópase o santuario principal da deusa Leto. Letoon non era unha cidade, senón un santuario administrado por todas as cidades licias no marco da confederación de Licia. Os licios, pobo cuxa orixe permanece sendo un misterio e a súa lingua aínda sen descifrar en gran parte, desenvolveu unha civilización propia ata a conquista de Alexandre o Grande.
Baixo o Imperio Aqueménida, parece que os licios tiñan certa autonomía, aínda que as dinastías estaban suxeitas ao Gran Rei. A rexión caeu no século IV a.C. baixo a soberanía caria (Pixodaro, o rei de Caria antes de Mausolo, aparece en varias inscripciones de Letoon). Logo da morte de Alexandre o Grande, Licia foi ocupada durante varias décadas pola Dinastía tolemaica, os soberanos gregos de Exipto, máis tarde por Rodas. Grazas á protección de Roma, os licios lograron a súa independencia no século II a.C., no marco da renovada confederación de Licia. Durante o Imperio Romano, Letoon recibiu a visita do emperador romano Adriano, para quen se construíu unha sala de culto imperial diante do altar de Leto e das ninfas. Logo da prohibición do culto pagán (Edicto de Tesalónica 380), os templos destruíronse, pero os canteiros dunha pequena igrexa paleocristiá, construída na explanada dos altares, utilizaron a Cella do templo de Leto, probablemente para instalar un baptisterio.
Non hai prácticamente ningún rastro do uso do lugar desde o século VII, tempo das incursións árabes. Durante varios séculos, esta rexión non saudable de Licia quedou deshabitada, ocupada só polos nómades das montañas (Yürük). O lugar foi visitado polo arqueólogo austríaco O. Benndorf en 1884, pero só o teatro e algunhas murallas eran visibles nese momento. As escavacións sistemáticas comezaron en 1962 a cargo da misión francesa de Xanthos, baixo a dirección de Henri Metzger. As obras continuaron a un ritmo regular desde entón, baixo as sucesivas direccións de Christian Le Roy, Jacques del Courtils e Didier Laroche. A misión arqueolóxica de Letoon, baixo os auspicios do Ministerio de Asuntos Exteriores de Francia, continúa hoxe o seu traballo, en particular, de publicar os resultados das escavacións xa realizadas e mellorar a presentación do sitio.
Letoon está agora a preto de 15 km do mar, pero afastouse durante a súa historia, debido aos aluvións arrastrados polo próximo río Xanthos. As escavacións, obstruídas pola presenza de augas subterráneas, alcanzaron niveis de ocupación ata o século VII a.C., pero é probable que a ocupación do lugar se máis antiga. É certo que a deusa adorada neste momento non era Leto, senón mais ben unha Deusa nai local semellante ás de Anatolia. O nome de Leto non aparece de feito ata o século IV a.C. momento no que os licios eran gobernados pola dinastía Arbinas, responsable da helenización de Lícia (a súa suposta tumba, chamado monumento das Nereidas, descubríuse en Xanthos, pero a maior parte está agora no Museo Británico. Unha inscrición atopada en Letoon dinos que logo de consultar ao oráculo de Delfos, Arbinas instaurou o culto de Leto e (¿re?)construíu o templo.
O santuario é unha superficie rectangualr pechada por dous lados por pórticos, pero un teatro situado ao norte indica a presenza doutros edificios próximos. Ata agora descubríronse dúas entradas: ao oeste, os propileos apuntando a entrada procesional; ao norte, uníase mediante unha poterna á estrada que conducía a Xanthos.
No centro desta extensión, os arqueólogos atoparon tres templos da época helenística paralelos e orientados cara o sur. O primeiro ao oeste, era o de Leto e contén un edificio máis antigo (templo?), conservado como unha reliquia. O mesmo ocorre para o templo que está máis ao leste, dedicado a Apolo, en cuxa cella atoparon os alicerces dun templo de madeira moi antigo. O templo do medio, máis pequeno, estaba dedicado a Artemisa, e tamén presenta unha disposición orixinal: a Cella está formada por unha rocha esculpida.
Razóns de estilo e técnicas empregadas nos fan datar estes tres templos como do séuclo III a.C, momento no que os licios estaban baixo a soberanía Láxida (Faraós gregos de Exipto, sucesores de Alexandre o Grande. O templo de Leto, o mellor conservado, é o máis coñecido. É un templo períptero xónico (6 x 11 columnas) en mármore, cuxa cela decorouse con columnas corintias unidos ás paredes. O templo de Apolo era dórico..
ao suroeste do santuario atópase un complexo arquitectónico da época romana constituído por unha sala cadrada que se abre sobre un pórtico semicircular, situada no centro do santuario das ninfas. As ninfas horábanse co mesmo culto que a Leto neste santuario, particularmente preto dun nicho arqueado onde se atoparon moitas estatuillas votivas. O gran pórtico confinaba cun estanque e lembra algunhas disposicións similares na Vila Adriana en Tívoli. Na sala cadrada atópase unha inscrición na honra de Hadriano, que está situada baixo unha estatua do emperador, todo cunha decoración cuxa restitución está en fase de estudo.
Cando os licias alcanzaron a súa independencia no século II a.C. grazas aos romanos; creouse un festival o (Romaïa) en acción de grazas. O teatro romano está datado nesta época e atópase en bo estado. A súa forma, en herradura, é típica dos teatros helenísticos. A parte central está esculpida na rocha. Só construíronse as ás. Dous accesos arqueados, equipados con fermosas portas, corresponden ao paso da estrada que, curiosamente, atravesaba o teatro. A capacidade do teatro pódese estimar en 5.000 prazas.
O descubrimento, en 1973, dun ronsel trilingüe (textos escritos en grego, lício e arameo) fixo progresar o coñecemento da lingua licia, pero esta última aínda segue sen descifrar en parte. O ronsel refírese a cultos de Basileo Caunio e Arggazuma (Arcesimas), e data da época da soberanía caria en Licia do sátrapa Pixodaro no século IV a.C..
Desde a súa primeira publicación, o ronsel foi obxecto de numerosos artigos, intentando aclarar o significado do texto licio. O alfabeto licio está preto do alfabeto grego antigo, pero contén signos específicos. Tamén se atoparon uutras inscricións na lingüa licia en Letoon, cuxas dúas bases teñen inscricións da dinastía Arbinas. Unha delas narra os grandes actos realizados e as fazañas do rei, a súa consulta ao oráculo de Delfos, e a fundación do culto de Leto.
O lugar do Letoon inscribíuse, co seu veciño Xanthos, como Patrimonio da Humanidade en 1988.> Por iniciativa do Ministerio de Asuntos Exteriores de Francia, lanzouse un programa de restauración, polos arquitectos Didier Laroche e Jean-François Bernard en 2000. En 2005, unha parte do templo de Leto reconstruíuse coa participación activa dos canteiros da Fundación Notre-Dame da Catedral de Estrasburgo. A obra de restauración tamén se refire ao teatro e a sala de culto imperial. As próximas publicacións esperadas refírense á cerámica atopada nas escavacións dos pórticos e á arquitectura dos templos e ao complexo monumental romano vinculado ao culto imperial. As escavacións benefícianse do apoio da asociación AXEL.
